Euskal prentsa Txikiren garaian

Javier Díaz Noci

John de Zabalo Txikik bere lanik garrantzitsuenak egin zituen garaian euskal prentsa ere loratu egin zen, eta aldizkari haietako batzuetan aritu zen gure marrazkilaria, batez ere Argia astekari donostiarrean. Izan ere, 20 eta 30eko hamarkadetan historiako gertakizun hain garrantzitsuak gertatu zirenean, komunikabideek ezinbesteko lana egin zuten euskaldunen sozializatze eta politizatze prozesuan eta, nolabait, irudiaren garrantzia berriz ere agerian geratu zen. Argazkien eta photomagazine ereduaren garaia dugu; baita marrazki, karikatura eta komikiena ere. Ezin ahaztu bestalde, kartelen eta beste baliabide batzuen bidez egin zen propaganda politikoa.

Argia eta komikiak
Euskara hutsezko aldizkaririk aipagarriena –Hego Euskal Herrikoa behintzat- Argia izan zen. Euskaldun talde batek, laiko eta erlijiosoek batuta, 1921ean sortu zuen, euskaraz irakurtzeko zaletasuna bultzatu nahirik. Laster ailegatu zen Miguel Primo de Rivera jeneralaren diktadura, eta hartara moldatu behar izan zuten donostiar astekariko arduradunek, Juan Arzadun Gipuzkoako gobernadore militarraren laguntzaz, gobernadorea euskalduna baitzen eta, gainera, Miguel de Unamunok gaztetan ikasi edo sakondu zuen euskara praktikatzeko aldamenean zuen laguna. Garai gogorrak, dudarik gabe, baina emankorrak ere, izan ere hamarkada haren bukaeran hasi baitzen idazten bere lehen testuak Jose Maria Agirre Lizardi poeta eta kazetaria eta haren eskutik euskarazko lehen egunkariaren egitasmoa ere plazaratu baitzen 1929an. Sortu berria zen irratian ere (Radio San Sebastián irratian) aritu ziren Argiakoak, eta 1925ean entzun ziren uhinen bidezko lehen euskal hitzak Joseba Zubimendiren eta Ander Arzeluzen lanari esker.
Orduan ere, 1927an eta 1928an alegia, eztabaidatu eta gauzatu zen euskarazko lehen komiki-aldizkariaren egitasmoa. Txistu izan zuen izena, ez dugu alerik ezagutzen, baina ederki adierazten digu nola garai hartako euskaldun adoretsuek ezinbestekotzat jotzen zuten umeei –ordukoak baitira lehen ikastolak- euskararenganako maitasunerako bidea erakustea, eta argi zuten, horretarako, irudiaren indarra erabili behar zutela. Badaude aurreko beste komiki batzuk ere, euskal aldizkarietan agerturikoak, hala nola Bilboko Euzko Deyan “Teles eta Niko” izen bereko umeen ibilaldiak kontatzen zituena, edo Iruñeko kaputxinoen Zeruko Argia aldizkari erlijiosoan agertu zirenak, Otermin delako batek sinatuak. Hala ere, Espainian hain ezagunak ziren Pepito edo tbo komiki-aldizkariak bezalakoak ateratzeko lehen ahalegina alde batera utzita –aipatutako Iruñeko kaputxinoek Euskaltzaindiari proposatu zioten Umeentzako euskal-ingitxoa, adibidez- Donostiako Argiakoak (haien artean Gregorio Muxika) eta Madrilen zeuden arkitekturako ikasle euskaldun batzuk izan ziren lehen aldiz lortu zutenak lehen argitalpena. Txistu bizitza laburreko argitalpena izan zen, baina haren ondoren Isaac López Mendizabal inprimatzaile tolosarrak Poxpolin komiki-aldizkaria eman zuen argitara eta urte batzuetan, neke handiz, 1936. urtera arte iraunaraztea ere lortu zuen, izan ere Eusko Alderdi Jeltzalearen Gipuzku Buru Batzarrak bere kargu hartu baitzuen urte bat lehenago, horrek erakusten duelarik, batetik, Errepublika garaian komunikabideei eman zitzaien garrantzi politikoa eta, bestetik, euskarazko argitalpen gehienek hartu zuten ñabardura alderdikoia.
Argiak ere horrelaxe egin zuen. Hasiera batean foruzalea eta euskaltzalea baino ez zen, politikeriak alde batera utzita. Sortzaileen asmoa euskaraz irakurtzeko zaletasuna bultzatzea zen. Primo de Riveraren diktaduran apolitizismoa areagotu egin zen, garai latzei aurre egitearren. Hala ere, orduantxe hasi zen preparatzen Espainian eta Euskal Herrian halako erreakzio bat, Errepublikari bidea prestatuko ziona. Bitor Garitaonandia zen orduan Argiaren zuzendaria. Zaldibartar hau abertzale sutsu bihurtu zen, eta erregimen politiko berria ailegatuta euskarazko astekari donostiarrak Euzko Alderdi Jeltzalearen alde jo zuen. Kontuan har ditzagun datu batzuk: alde batetik, erlijio eta kleroaren aurkako giroa, horren adibide jesuiten kanporaketa edo Mateo Muxika gotzainarena izan ziren; beste alde batetik, abertzaleen artean ere banaketa gertatu zen, eta hortik Eusko Abertzale Ekintza (ANV-EAE) alderdi ez konfesionala eta laikoa sortu zen, Tierra Vasca egunkaria zuelarik bozeramale. Argian, beste euskal aldizkarietan bezala, euskaldun-fededun identifikazioa (hortaz nekazari girokoa) izan zen pentsamenduaren oinarri, Peru Abarka liburuan oinarrituz. Modernitateak, hala ere, bere bidea jarraitzen zuen eten gabe, eta talde kontserbadore horiek nolabait moldatu behar izan zuten. Garaiko baliabideak erabiltzen zituztenez, komunikabideak ezinbestekoak ziren. Baliabide horietako bat irudia zen.

Aldizkari erlijiosoak
Gainontzeko euskal aldizkariek ere garai berrietara moldatu behar izan zuten. Iruñean, 1919tik aurrera, hango kaputxinoek Zeruko Argia aldizkari erlijiosoa ateratzen zuten hilero. Komunismoaren aurkako testu batzuk aurki badaitezke ere, politika ez zen haien interes nagusia. Berdin egin zuten beste aldizkari erlijioso batzuek ere: jesuiten Jesus’en Biotzaren Deya, Aranzazu eta Ecos de San Felicísimo aldizkariek, adibidez. Bizkaian beste aldizkari erlijioso bat argitaratzen zen 1912. urtetik aurrera: Jaungoiko-Zale, izen bereko bazkunak ateratzen zuena. Apaiz bizkaitarren aldizkaria zen, aldizkari epel bat izan zena Errepublika iritsi arte, baina erregimen berria ezarri zutenean, bide gatazkatsuagoari jarraitzea erabaki zuten, eta 1930ean haren ordez beste aldizkari bat ateratzea erabaki zuten Zornotzatik. Izena ezin esanguratsuagoa zen: Ekin. “Ilustraziñoko gizaldian bizi gara”, zioten 1924an Jaungoiko-Zalekoek, “egunerokoen gizaldian. Irakurgai txarra izparringi edo periodiku yantziaz, egunoro ta lotsa barik nai non agertuko yatzu”. Kezka hori garai hartako nagusietako bat zen euskal kulturan. Ezkerreko pentsamolde politikoei aurre egiteko apaiz taldeek hainbat ekimen jarri zituzten abian, Europa osoan : aldizkariez gain (La Croix de Dimanche frantziarra zuten eredu), sindikalismo katolikoa ere bultzatu zuten. Euskal Herrian ere kezka hori ederki azaldu zen. Hain zuzen ere, industrializazioa zela-eta, hirietan lan egiteko Espainiako beste herrietatik etorritako langileek gizartean aldaketa sakonak eragin zituzten, batez ere Bilbon, ordurako euskara galdua eduki eta, gogoratu beharrik ez badago ere, Sabino Aranak bere alderdia eta bere pentsamoldea XIX. mendearen bukaeran burutu eta gauzatu zuen hirian. Primo de Riveraren diktaduraren azken urteetan –eta Errepublika iritsierak egoera areagotu besterik ez zuen egin- klase-sindikatuen garrantzia nabaria zen: Euskal Herriko langile gehienak UGT sindikatu sozialistan zeuden afiliatuta (31.000 inguru). Sindikatu-mota horien indarrari aurre egiteko sortu zen ELA-STV abertzalea, eta ia 11.000 afiliatu zituen Errepublikaren hasieran. Komunistak –horien artean Donostialdeko euskaldun ekintzaile on batzuk- gehiago ziren: 13.000 baino gehiago. Sindikatu katolikoetan 11.218 nekazari euskaldun zeuden. Guztira, Euskal Herriko langile gehienak (44.114, zehazkiago esanda) ezkerreko sindikatuetan zeuden; Elizaren aldeko sindikatuetan (ELA ere barne) erdia baino gutxiago: 23.768. Garai nahasi haietan, apaiz euskaldunen jarrera nabarmen izan zen politikoa, horren adibide hemen jasotzen ditugun hitz hauek, Ekinen lehenengo zenbakietako batean irakur zitezkeenak:
Langille españarrak bene-benetako sosialista ta komunista ixanezkero, gorrijak ixanezkero; eta emeko langillerik geyenak andik etorrijak ixanezkero (ta txarrena tan be), guk emen eurokaz inpernu gorria ixan bihar. Gorrijen aurka guda gogorra euzko-langilliak egin dabe beti. Ointsu arte arein arerijo bakarrak eurok ixan dira.
Polarizazio politikoa nabaria zen, eta areagotuz joan zen Errepublika aurrera zihoan heinean. Gipuzkoan Eusko Nekazarien Bazkuna sindikatu katoliko euskalduna sortu zen, gero Euskal Herri osoa hedatuko zena. Argia hasiera-hasieratik haren bozeramale eta bultzatzaile bihurtu zen. Estatutuak, adibidez, bertan agertu ziren lehen aldiz. Hiriaren eta herrien arteko tentsioa areagotu egin zen. Beste apaiz talde batzuek ere propaganda-lana egin zuten Errepublikan. Gogoratu behar dugu, adibidez, nola 1932an Agrupación Vasca de Acción Social Cristiana elkartea sortu zen eta, Donostian Gure Mutillak aldizkaria sortu zenean Gizarte-ikas-batzak bultzatzeko, inprimatzailea Argia ere argitaratzen zuen Ricardo Leizaola zen, Jesus Maria Leizaolaren anaia. Ordena erlijioso batzuek beste euskara hutsezko aldizkariak sortu zituzten, horietako bat oso zaharra gainera: karmeldarren Karmen’go Argia, esate baterako. Bizitza laburragoa izan bazuen ere, oso interesgarria zen Arrati’ko Deya, Areatza (Bizkaian) agertu zena 1931 eta 1932. urteetan, Aldizkariaren erdia erlijio gaiei buruzkoa eta beste erdia inguruko herrietako berriei buruzkoa zen. Aldizkariaren zuzendari eta bultzatzailea Eulogio Gorostiaga apaiz zeanuriztarra zen. Euzkadi egunkari jeltzale bilbotarraren arrastoari jarraituz, Arrati’ko Deyan ere berebiziko garrantzia eman zioten herrietako informazioari, eta horregatik gaur egun euskarazko informazio-panoraman hain pisu handia duten herrietako aldizkarien aitzindaritzat har dezakegu. Gainera, argazkiei garrantzi handia ematen zieten. Pentsamoldea, zer esanik ez, jeltzalea zen: Arrati’ko Deyaren azpitituluak zera zioen: Jaungoikoa eta Lagi Zarra (Sabino Aranaren lema, alegia), eta saldu Euzko Gaztediaren Bilboko bilguneetan saltzen zen.
Zeren atzetik zebiltzan aldizkari horiek guztiak? Frances Lannon Oxfordeko Unibertsitateko irakasleak bere doktoretza tesian ezin argiago azaldu zuen hori: “Neurri txikiko nekazaritza guneetan eta nekazari txikiek ustiatutako lekuetan egonkortasun handia zegoen. Gune horiek elizaren lanerako ekintzarako lekurik egokienak ziren”. Errepublika iritsita, eta erlijiosoek erregimen politiko laikoaren mehatxua sentituta zutenean, beren interesak defendatzen zituzten alderdi politikoetara lerrotu ziren. Apaiz euskaldunak jeltzale bihurtu ziren, eta Antonio Elorzak “apaiz propagandistak” deiturikoak sortu ziren. Joseba Ariztimuño Aitzol dugu horren adibiderik onena. Hark eta beste batzuek Euskaltzaleak taldea sortu zuten, eta kultur aldizkari elebidun bat ere plazaratu zuten: Yakintza. Pentsamolde abertzaleaz tindaturiko komunikabidea zen. Bazeuden, ordea, beste kultur aldizkari batzuk hain ideologizatuta ez zeudenak. Aspaldidanik zetorren Revista Internacional de los Estudios Vascos, hasiera batean Julio Urkixok bultzatu zuena eta 1918an, Eusko Ikaskuntza sortu zenean, bere Nazioarteko Aldizkari bihurtu zena, beti ere Urkixok zuzendua. Eusko Ikaskuntzaren sorrera, Institut d’Estudis Catalans institutuaren ereduari jarraituz, euskararentzat eta euskal ikasketentzat oso gertakizun garrantzitsua izan zen, batez ere unibertsitaterik ez zeukan eta eten gabe eskatzen ari zen herri batean. Hurrengo urtean, 1919an alegia, Eusko Ikaskuntzaren eskutik aspalditik euskaldun intelektualek hain beharrezkotzat jotzen zuten hizkuntzaren akademia sortu zen: Euskaltzaindia. Akademiaren presidente edo euskaltzainburu Resurrección María Azkue apaiza izan zen. Bultzatzaileen artean, nola ez, Julio Urkixo. Lehenengo euskaltzainak izendatzeko irizpidetzat euskal aldizkarien zuzendariak hautatzea hartu zuten. Batek bakarrik esan zuen ezetz: aranisten buru eta Euzkadiren euskarazko atalaren arduraduna zen Ebaristo Bustintza Kirikiñok. Horrek erakusten digu zer nolako garrantzia eman zioten euskal kulturan mugitzen zirenek kazetaritzari.

Euskal egunkariaren egitasmoa
Horregatik planteatu zen, bene-benetan, aspaldiko amets bat: euskal egunkariaren egitasmoa. 1929. urtea zen. Primo de Rivera jeneralaren diktadura hilzorian zegoen, eta askatasun handixeagoa zegoen euskararen eta euskal kulturaren inguruko ekimen batzuk aurrera eramateko. Eusko Ikaskuntza, euskal kultura hedatzeko eta gai horri buruzko ikerketak jendeari ezagutarazteko, udako ikastaroak antolatzen hasi zen 1927an. Lehenago ere, eusko ikaskuntzen kongresuak eginak zituen eta Euskal Unibertsitatearen aldeko komite bat ere eratua zuen. Gasteizen, 1927an, egin zen Eusko Ikaskuntzen IV. Kongresuan gaietako bat kazetaritzaren irakaskuntza izan zen. Orduan ez zegoen oraindik Espainian kazetaritza-eskolarik eta, askoz gutxiago, fakultaterik. Handik urte batzuetara Espainiako kazetaritzako lehen eskolaren zuzendari izan zen Manuel Grañak gai hori aztertu zuenean ondokoa esan zuen kongresuan: “Eusko Irakaskuntzaren gidariek oso ongi dakite egunkari batek zer esan nahi duen nazio zibilizatuen bizitzan eta, beraz, konturatu dira lanbide horrek zer garrantzi duen eta nola irakatsi daitekeen”. 1929ko udako ikastaroak Donostian egin ziren eta, beste batzuen artean, Jose Maria Agirre Lizardi izeneko gazte adoretsu batek hartu zuen parte. Ikastaro haietan izan zuen ardura euskaraz mintza-praktika zuzentzea zen, baina, horrez gain, egitasmo garrantzitsu bat ere aurkeztu zien partehartzaileei: euskarazko egunkari baten egitasmoa. Dena asmoen mundu ilunean gera ez zedin, “zero zenbaki” bat ere aurkeztu zuen Lizardik, ez zaiguna guri iritsi. Bi agerraldi egin zituen: lehenengoan lan teoriko bat azaldu zuen, bigarrenean euskal egunkari horren ale bat, proba inprimatu bat, uztailaren 9koa, izenbururik gabea. Alearekin batera, galdetegi bat banatu zen han zeuden euskal kazetarien artean. Diseinua, kazetari kopurua, lan banaketa eta aurrekontuak eztabaidatu ziren. Ideia bat baino gehiago praktikara eramateko moduko egitasmo bat zen. Egun hartan bertan egitasmoa burutu ahal izateko batzorde eragile bat eratu zen. Lizardiz gain, han zeuden Miguel Esparza, Ricardo Leizaola, Txomin Arruti eta Ander Arzeluz.
Egitasmo horren atzean Euskaltzaleak taldea ere bazegoen. Argia aldizkariak ere bazuen zeresanik: udako ikastaroan banatutako alea Argiaren inprimategian egin zen. Lizardik eta beste batzuek uste zuten ez zegoela egunkari berri bat ateratzerik, ez inprimategi berri bat erosterik, ez eta langile berririk kontratatzerik ere. Idazlearen ustez, onena zen zegoen euskal aldizkari batean oinarrituta egunkari berria ateratzea. Lizardiren aholkuak ontzat hartuz gero, Argia aldizkaria, lehen euskarazko egunkaria bilaka zitekeen.
Zer nolako egunkaria nahi zuten? Euskarazkoa, jakina, nahiz eta batzuek elebiduna edo erdal-ataltxoren bat zuena proposatu; informaziokoa (“izpartsu”, Lizardiren hitzetan), eta hark zion bezala: “egunkari on bat -eta bearrezko dezu ona, erderazkoak bezin ona; bestela, zeren indarrez edatu?”. Euskal Herri osora hedatuko zen egunkaria izango zen, handia, Madrileko La Voz eta El Sol egunkarien antzekoa (garai hartan tamaina handiko egunkariak “serioagoak” omen ziren), beste batzuek (Lizardik berak ere bai), txikiagoa nahi bazuten ere. Guzti-guztien ustez, kristaua izan behar zuen egunkariak.
Hizkuntza bateraturik ez zegoenez, euskal idazle onak eta hizkuntza kontuetan integratzaileak inoiz baino beharrezkoagoak ziren. 1929ko maiatzean bertan, Lizardik Pablo Fermin Irigarai Larreko mediku idazle nafarrari ondokoa eskatu zion: “zuk ain mami darabiltzun naparrera gozo orretan idazki bat biali zarazu, egunkarirako. Egunkari-muestra edo agerki bat nai genduke ‘Euskaltzaleak’ aren zabalkundea egiteko (...)”. Baina arazorik larriena irakurleena zen. Alfabetizazioa euskaraz hasiera-hasieran zegoenez, umeengan zeukaten konfiantza osoa jarrita, haurrek izan behar baitzuten, beren ustez, nagusiei irakurriko zietenak.
Argian euskal egunkariari buruz aurkitu dugun azken aipamena 1930eko martxoaren 16koa da. Zumaian egindako Euskaltzaleak elkartearen batzarraren berri ematen digute: “Azken-azkenik Egunkariatzaz erabaki zan. Lizardi jaunak esan zuan berriro, egunkari ori irtetea al izango bada iru milla arpidedun bear dirala, iru milla arpide oiek billatzen saia gaitezen bada guztiok (...). Orrenbeste ta orrenbeste biztanle gera euskalerrian eta ainbeste eta ainbeste euskaldun bizi dira Euskal-erritik kanpora eta ez ote gera bada iru milla irakurle batuko euskel-egunkaria izan dezagun? Bai, noski, batez ere danok gogoz artzen badegu (...)”.
Momenturik egokiena zirudien -eta gaur egungo egoeratik begiratuta ere hala dirudi- euskarazko egunkari bat kaleratzeko: lehen aldiz, egoera politikoak uzten zuen horrelako asmoak burutzen, Argiak irakurle talde garrantzitsua lortua zeukan ordurako, teknikoki eguneratzeko urratsak ere eginak zituen, baina, argi eta garbi arazo ekonomikoak zirela medio, Argia ez zen Euskal Herriko euskaraz idatzitako lehenengo egunkari bihurtu. Dena dela, asmo horrek erakusten du euskarazko kazetaritza egin zitekeela garai hartan. Hala ere, zazpi urte itxoin behar izan ziren euskarazko lehen egunkaria, Eguna, ikusi ahal izateko. Gerra Zibilaren garaia zen (1937) eta egoera, zer esanik ez, erabat ezberdina.

Egunkaririk ezean, astekariak
Egunkariaren hutsunea betetzeko, jeltzaleek euskarazko aldizkari bat eta gaztelaniazko egunkari bat eman zituzten argitara. Donostiako El Día zen gaztelaniazko egunkaria, eta bertan orri bat gordetzen zuten euskarazko ataltxo bat ere argitaratzeko, Ander Arzeluzek zuzendutakoa. Beste alde batetik, orduan loratzen hasia zen idazle euskaldun gazte batek, Esteban Urkiaga Lauaxetak sortu zuen Bizkaian astekari bat, Aranaren bizkaiera garbizalean idatzitakoa: Euzko zuen izena. Gutxi iraun zuen, 1932tik 1934 urtea arte. Zuzendaria Manuel Ziarsolo Abeletxe zen, eta pentsamoldea, jeltzale erradikala. 1913tik aurrera Ebaristo Bustintza Kirikiñok Euzkadi egunkariaren Euzkel atalean egindako lanaren ondorengoa da Euzko. Beharbada Euzko euskara hutsezko egunkari jeltzale hipotetiko baterako proba bat zen, Gorka Reizabalek kontatzen duenez:
“[Ziarsolo] altxatu zen Bizkai Buru Batzarraren bilera batean egunkari euskaldun bat behar zela berriro ere esateko eta, une hartan harrokeria bazirudien arren, ondoko esaldia botatzeko: ‘dirua ematen badidazue, neuk egingo dut’. Hori 1932. urte aldera gertatuko zen ziurrenik, inork ordea ez zion krediturik eman”.
Egia da kazetaritzako baliabide guztiak erabili zituztela: argazkiak (kalitate onekoak, gainera), izenburu korrituak, komikiak (Peru Malluki izeneko sorta, non euskaldun nekazari kirten baten ibilaldiak eta mundu berriaren aurrean hartzen dituen sorpresak kontatzen zaizkigun) eta karikaturak, herrietako berriak edo, garai hartako hainbat euskaldunen modaren arabera, izparrak. Atzerriko berriak ere agertzen ziren, eta kirolak –eta ez bakarrik pilota-, baita modernoak ere: futbola, txirrindularitza, boxeoa. Bilbon egiten zen astekaria, baina idazle giputz batzuek ere idazten zuten, horien artean orduan ospetsu egiten hasi zen bertsolari gazte alfabetatu bat Inazio Eizmendi Basarrik, garai hartan ez zena oso ohikoa bertsolarien artean.
Euzko desagertuta, esan dezakegu Argia gelditu zela euskal kazetaritzaren ordezkari bakar. Euskarazko egunkariaren egitasmoak porrot eginda, beste bide batzuk arakatu behar izan zituen. Politikoki, Estatutuaren alde agertu zen bete-betean Donostiako astekaria. Abertzaleen mitinen berri ematen eta argazkiak erakusten hasi zen. Indalecio Ojanguren argazkilari eibartarra hasi zen bere irudiak argitaratzen. Eguneko argazkiekin batera, pentsamolde kontserbadorea indartzen zutenak ohikoak ziren: Euskal Herriko alderdi eta mendiak, adibidez. 1930eko hamarkada gatazkatsu hartan agertu ziren Argiaren orrialdeetan Txikiren lanak. Alde batetik, kartelen erreprodukzioak; beste alde batetik, aldizkarirako berariaz egindako lan batzuk, Estatutuaren alde propaganda egiteko aleluia bertsoak ziren. Lehenengoa, zehazki, 1933ko azaroaren 19an agertu zen. Horiekin batera, bertso berriak argitaratu ziren: baliabide zaharrak mundu berrira egokituak edo. Ordurako, nazionalistak bakarrik zeuden Estatutuaren defentsan. Txikik egindako marrazki nahiko sinboliko batean euskaldun bat, “euskaldun jatorren” sinbolo guztiekin hornitua, ikusten da. Haren atzean, baserria, etxea, eta familia. Txapela buruan, txistera eta lebitaz jantzitako bi “jauntxo” hiritar eta lapur bat uxatzen ari da. Irudiaren azpian, testu hau: “Eutsi, eutsi, guria da ta...”. Azpian eta alboan bertso batzuk. Eta izenburu hau, letra handiz eta bertsoz idatzita:
“Euskal-errian bizi geranok: Aupa! Zutitu gaitean! ESTATUTOA bear degu-ta goazen guztiok BATEAN!!
ABERTZALEAI botoa eman jarraituz gure bidean. ABERTZALEAK izan bitzate botoak “urnak” betean”.
Lehen bezala, Argian euskaldun katoliko guztien batasunaren aldeko deiak egiten ziren, eta batez ere karlistei zuzendurikoak izaten ziren.
Zabaloren kolaborazioa lehenago hasi zen, kutsu politikorik gabeko marrazki batzuekin. Jose Maria Agirre Lizardirekin batera hasi zen, eta hori ezin esanguratsuagoa da, belaunaldi berri baten ekimenaren adibide: abertzale, tradizionalista eta, aldi berean, formetan behintzat, berrizale ziren eta kanpoko korronte estetikoa ezagutzen zuten gazte batzuen ekimenaren adibide, hain zuzen. Lizardik astero idazten zuen Berriketak izeneko zutabea eta Txikik marrazki xume eta garbiekin, umoretsu eta xaloekin irudikatzen zituen. Errepublikakoak, aldiz, didaktikoagoak ziren, politikoagoak eta oldarkorragoak, garai trumoitsu haiei zegozkien bezala. Horretarako, esan bezala, aspaldiko generoa berreskuratu zuten aleluiak, itsuek kantatzen zituzten haiek. Bineta baten azpian testu edo didaskalia bana agertzen zen. Koloreak –beltza, zuria eta gorria edo berdea- ere erabiltzen ziren indar gehiago ematearren. Zergatik erabili ziren garai hartan euskal prentsan genero horiek? Gogora ditzagun Julio Caro Barojaren hitz ezin argigarriagoak:
Aleluiak ez dira, oro har, genero infantilaren barruan sartzen, infantilizatuan baizik (...). Isabel II. erreginaren garaian eta 1868ko iraultzaren ondo-ondoko urteetan gailurrean egon ziren. Aspaldiko garai haietan, aleluia landua izan zen, gaztelaniaz mintzatzen ziren herrietako hedapen handiko aldizkarietan ere. Aleluia istorioak laburtu eta laburbilduta emateko prozesuko azken fasea da.
Testuan agertzen dena da garrantzitsuena; marrazkia euskarri bat besterik ez da, irakurtzen edo entzuten dutenek marrazkiaren bidez laguntzaren bat eduki dezaten. Komikian ez bezala, marrazkiak eta testua ez dira elkarren osagai. Testuak berak dena adierazten du, marrazkiak ez. Komikietan, aldiz, marrazkiak nahiz testuak beharrezkoak ditugu, hari narratiboari jarraitu ahal izateko, biak corpus narratibo baten osagai dira.
Horrelako generoak, batik bat, irakurle iletratuengana heltzeko erabiltzen ziren, baina Julio Carok dioskun bezala, “(...) hay iletrados e iletrados como existen múltiples clases de personas letradas. Lo que interesa a unos no interesa a otros. Lo que se quiere mostrar a las distintas clases de iletrados es distinto también. El fin moralizador y religioso de la imagen, puesto de relieve por el sínodo de Arras, es un fin sensacionalista en el cartelón; y en imágenes parecidas en algo de lo formal al retablo y al cartelón, puede pretenderse obtener fines pedagógicos de distinta índole, efectos humorísticos, etc.” “Moralizador y religioso” hitzak azpimarratu nahi ditugu, erakusgarriak iruditzen zaizkigulako. Generoaren beraren ezaugarriak dira, baina horretaz aparte, Argiaren (eta euskarazko beste komunikabide batzuen) ideologiarekin bat datoz, genero horren helburua erlijioso eta moralizatzailea baitzen. Umeak zituzten helburu, haiek baitziren euskaraz irakurtzen zekitenak. Haien bitartez sartu zen euskal kazetaritza baserrietan, herrietan, hiriko euskaldunen artean. Gauzak errazago, mezu argiago egiteko asmoz argitaratuak ziren aleluia haiek. Argiakoek konfiantza erakutsi zuten komikietan, hala ere Txistu aldizkariak porrot egin zuen. Baliabide grafikoei eusteko edo, genero populista hori erabili zuten une puntual batean. Estatutuaren egitasmoak ere porrot eginda, alde batera utzi zituzten Argiakoek esperimentu haiek. Hori bai, ez zuten amore eman: Leizaolatarrek beren inprentarako oso makina iraultzailea erosi zuten, errotograbatukoa. Argazki ezin hobeak hasi ziren argitaratzen, eta Argia Life edo Paris Match bezalako photomagazin bat bihurtu zen. Beste alde batetik, hizkuntza-eredu bateratu eta estandarraren faltan –Garitaonandiaren ideietan oinarrituta, -Azkue berak ere Garitaonandiaren gipuzkera osotua proposatu zuen- Argian kazetaritza hizkera oso ona landu zuten, “Gipuzkoako euskera errez eta argian”. Jakin badakigu herrietatik jasotzen ziren testuen idazketa bateratzeko, bulego bat antolatu zutela Donostian, testu horiek orrazteko eta 1928an argitaraturiko halako estilo-liburuaren arauetara moldatzeko, eta bertara deitu zuten Basarri bera ere, baina ez zuen onartu. Irudiaren indarraz jabeturik, azken pausoa 1935ean eta 1936an argitaratu zituzten aleetako argazkietan ikus daiteke. Irudiek pentsamolde bat aurkezteko ere balio zuten. Hor argi eta garbi azaltzen dira elizgizonen jarrera eta komunikatzeko baliabideen erabilera. Adierazi dugunaren arabera, bi gauza esan ditzakegu: bata, Argiakoek gero eta marrazki eta argazki gehiago erakutsi zutela, eta gero eta irudiak erreproduzitzeko sistema hobeak erabili zituztela, horrela irudiaren indarrean konfiantza handia zutela erakutsiz; eta bestea, irudien erabilera Elizaren antzinako kontzepzioan sustraiturik zegoela, ez zela, beraz, batere modernoa. Gerra zibilak hori dena bertan behera utzi zuen.
Ipar Euskal Herrian, bestalde, gauzak erabat ezberdinak ziren. Han ez zegoen bertako alderdi politikorik, Frantziako estatua askoz zentralistagoa baitzen, eta euskaldunen kohesioa lortzeko astekari zahar bat Euskaldunaz baliatzen ziren Baionako apezpikutza eta hango hautagai euskaldun eskumakoak –horien artean Jean Ybarnegaray Pilota Federazioko presidente eta, denboraren poderioz, nazien aldeko Vichyko gobernuan ministro izan zena. 1887ko urtean jaio zen Euskalduna. Eskualdunak astekariak apenas erabiltzen zuen baliabide grafikorik. Piarres Lafitte eta beste gazte batzuk saiatu ziren 1930eko hamarkadan alternatiba bat sortzen, Aintzina aldizkari erregionalista argitaratuz, baina Eskualdunaren lehentasunak ukitu gabe iraun zuen, harik eta 1944an, Munduko Bigarren Gerra bukatutakoan, agintari berriek itxi zuten arte.

Euskara irratian
Komunikabide idatziez aparte, sortu berria zen irratia ere erabili zuten euskara kultur hizkuntza jaso eta modernoa egin nahi zuten euskaldun kementsuek, batez ere Donostian bizi zirenek. Berriz ere, Argiaren inguruan zebiltzanek bazuten zerikusirik. 1925ean sortu zen Radio San Sebastián Sabino Uzelaieta zinegotziari esker, eta urte berean Ander Arzeluzek eta Joseba Zubimendik ekin zioten uhinen bitartez hainbat sail zabaltzeari. Ez dago garai hartako grabaketarik, ez testurik ere, baina jakin badakigu astero aritzen zirela, eta haien programetan euskaldun ospetsuak agertu zirela, adibidez Pepe Artola tolosarra. Irrati hitza ere asmatu zen Argiaren orrialdeetan, Nabarriztarra delako batek irran aditzetik eratorria. Zinema ez bazen begi onez ikusten –agian industriaren ahuleziak esperantza gutxi ematen zuelako- irratiak aldiz itxaropen handia sortu zuen, hizkuntza (eta hari itsasten zitzaizkion baloreak) zabaltzeko tresna txit egokia zelakoan:
Radio Donostia irratizkin bikañari zor dizkiogu euskera zabalkunde ta garaiopen abek. Radio Donostia dala ta dabil gure euskera ttukuna egaz eta Radio Donostia dala-ta jakingo dute erri asko ta askotan euskera badala [...]. Radio Donostiak zabaldu bear dituen ikaskintzak, beraz, lenen-lenen ez dute sekulan Eliz-Amak erakusten ditun gauzen eta oitura-ekandu garbien kaltezkoak izan bear.
Halaxe zioten Argiakoek, eta ederki ospatu zuten Zubimendik eta Arzeluzek ehungarren irratsaioa egin zutenean egindako omenaldia, 1934an.
Halakoxea zen Txikiren garaiko komunikabide giroa, zaila eta itxaropentsua, kontraesanez betea baina baita esperantzaz betea ere. Etorkizunari begira inoiz baino hobea zirudien egoerak. 1936ko Gerrak, ordea, dena moztu zuen.